همه چیز درباره کتاب «تنبیه آری یا خیر؟»

اختصاصی: کتاب «تنبیه آری یا خیر» از جمله پر فروش ترین کتاب های مرکز مشاوره مأواست. کتابی که با بررسی منابع اسلامی و روان‌شناسی، تعریف درستی از تنبیه ارائه داده و آثار سوء تنبیه بدنی را بیان نموده است. همچنین در این کتاب شرایط استفاده از تکنیک‌های اصلاح رفتار و شیوه‌های جایگزین تنبیه بدنی نیز مطرح شده است. استقبال خوب مخاطبان، خصوصا والدین از این کتاب، ما را بر آن داشت که گفت و گویی با نویسنده این کتاب حجت‌الاسلام دکتر مجید همتی تدارک ببنیم. 

گفت‌وگو از: محمد مهدی اخوی 

مسئله­‌ای که شما را به نوشتن این کتاب واداشت چه­‌بود؟

این کتاب به عنوان یک تحقیق کلاسی بود که در پایان کارشناسی به آن پرداختم و انگیزه‌­ای که من را به دنبال این موضوع کشاند این بود که آیا اصلا ما باید کودک را تنبیه بکنیم یا خیر؟ نگاه اسلام به ­این مسئله چیست؟ در روایات ما هم کم به این مسئله پرداخته نشده است و روایات بسیاری در این زمینه موجود بود که برای تالیف این کتاب بیشتر این روایات را بررسی و تکنیک اصلاح رفتار را نیز اضافه کردم تا در نهایت کتاب «تنبیه؛ آری یا خیر؟» حاصل شد.

لطفا توضیح اجمالی درباره ساختار کتاب بفرمایید.

این کتاب با نگاه اسلامی نوشته شده و سعی کردیم تا آنجا که امکان دارد از آیات و روایات استفاده کنیم. ضمن این­که سیره اهل بیت (ع) را نیز در ابتدا آورده ایم. تقریبا برای نوشتن این کتاب، تمام روایات در باب تنبیه را دیدم؛ یکی از ویژگی‌­های مثبت این کتاب، مختصر و مفید بودن آن است که به ­قول معروف: «به آن آب نبستیم». در ابتدا آثار مخرب تنبیه بدنی را گفتیم که حال اگر تنبیه بدنی، مخرب است برای تنبیه چه باید کرد؟ سپس در فصل های بعد به بیان روش های تنبیه درست که همان تکنیک های اصلاح رفتار است پرداختیم. قبل از این که از تکنیک های اصلاح رفتار استفاده شود باید به این نکته توجه داشت که مسیر ارتباط والدین و فرزندان یک مسیر دوطرفه است. اگر فقط بخواهیم نیازهای کودکان را برآورده کنیم، این رابطه انگلی است؛ یعنی نیاز کودکان را برطرف می­‌کنیم و درعوض آن هیچ انتظاری از کودک نداریم؛ اما اگر این مسیر دو طرفه باشد و به­‌ازای برآورده کردن نیاز، انتظار و توقع از کودک داشته باشیم یک تعامل درست و صحیح است که اگر کودک انتظارات را برآورده نکرد به سراغ تکنیک های اصلاح رفتار می رویم. باید به این نکته توجه کرد غالب تکنیک های اصلاح رفتار در هفت سال دوم عمر کودک است که هفت سال تأدیب است. طبع کودک نیز در هفت سال دوم تأدیب را می­‌پذیرد؛ لذا پیاژه می گوید: «کودک در این سن، در دگر­پیروی اخلاقی است»؛ کودک از نگاه اسلام در مرحله غلامی است، یعنی پذیرشش بالاست و با نگاهی دیگر در روایت در مرحله تأدیب است. پس دو جنبه دارد: برآورده کردن نیاز ها و انتظارو توقع. لذا قبل از اینکه وارد تنبیه بشویم اول به این اشاره کردیم که اول برادری‌ات را ثابت کن و نیازهای کودک را برآورده کن و بعد انتظار برآورده کردن انتظارات را از کودک داشته باش. در فصل دوم به این اشاره کردیم که گاهی مشکلات رفتاری کودک از جای دیگر نشأت می­‌گیرد. اینجا دیگر جای تنبیه نیست. مثلا پدر و مادر دعوا دارند و کودک اضطراب حاصل از این دعوا را در قالب پرخاشگری بروز می­‌دهد و دیگر حق تنبیه در اینجا نیست و باید علت را برطرف کرد؛ لذا در ادامه علل مشکلات رفتاری کودک را گفتیم. بعد روی مهم ترین عامل، که عامل خانواده است دقیق شدیم؛ با عنوان تاثیر عوامل موجود در محیط خانواده در بروز مشکلات رفتاری کودکان به چه صورت است. برای نمونه: چگونگی ارتباط والدین با یکدیگر، حالت هیجانی واحساسی والدین و ... . حال والدین نیاز های کودک را برآورده کرده‌اند ولی کودک انتظارات را برآورده نکرده و باید از تکنیک های اصلاح رفتار استفاده کرد. قبل تنبیه باید شروطی را در نظر داشت که درکتاب به یازده شرط اشاره شده که قبل تنبیه باید آن ها را مد نظر داشت. روایت داریم که «در هنگام عصبانیت نباید کودک را تنبیه کرد»؛ زیرا در هنگام عصبانیت دستگاه تفکر کار نمی­‌کند و صرفا هیجانات است. از انسان تفکر را بگیری می­‌شود دیوانه؛ لذا روایت داریم غضب، شعبه ای از جنون است. ضمن این­که تنبیه باید مناسب شرایط سنی کودک باشد. زیر 3 سال اصلا تنبیهی نداریم زیرا کودک خود کنترلی ندارد و اخلاق در او شکل نگرفته است. تا5 سالگی برای دروغ نباید تنبیه کرد زیرا کودک در سن 3 تا 6 سالگی هنوز در مرحله خیال پردازی است. باید به این توجه کرد که مرحله قبل از این­‌ها، دستور است. با این عنوان که «چگونه دستورات مؤثر بدهیم؟» در کتاب آمده است؛ این امر نیز بسیار قابل توجه است زیرا والدین ابتدا باید دستور صحیح بدهند و پس از آن، اگر چند مرتبه بی توجهی شد، باید به سراغ تکنیک اصلاح رفتار بروند. تکنیک­‌های اصلاح رفتار که همان جایگزین تنبیه بدنی باشد را به دو دسته در دو ‌فصل تقسیم کرده ایم: روش های افزایش رفتار مطلوب مانند تشویق و روش های کاهش رفتار نامطلوب مانند بی­‌توجهی فعال؛ در کل 16 روش آوردیم برای اینکه پدر مادر کودک خودشان را نزنند، سرکودک فریاد نزنند و ... .

مخاطبین کتاب چه‌­کسانی هستند؟

این کتاب برای مراجعینی است که رجوع می­کنند. لذا خیلی مختصر نوشته شده است؛ هم برای والدین قابل استفاده هست و هم برای مربیان و هرکسی که بخواهد در امر تربیت فعالیت داشته باشد. تکنیک هایی که اشاره شده از کودک 3 سال تا 21 سال را شامل می شود ولی اشاره کردم که اصل تربیت در هفت سال دوم است.

تجربیات مشاوره­‌ای چه مقدار در تألیف این کتاب به کارتان آمد؟

این کتاب را در مقطع کارشناسی نوشتم و در آن زمان به صورت حرفه ای مشاوره نمی­‌دادم؛ اما چون از سال 76 مسئول بسیج دانش‌­آموزی بودم با کودکان کار کرده بودم. زمانی که مباحث روان­شناسی را خواندم، تجربه بود، دانش هم به آن اضافه شد و لذا ثمره‌­اش شد این کتاب. این کتاب را در اوایل دکتری نیز بازنویسی کردم؛ در سری دوم شواهد مشاوره ای را نیز اضافه کردم و آن چیزی شد که خودم می خواستم.

مواردی تأمل برانگیز از تنبیه والدین در ذهن دارید؟

کودکی آمد و از او تست نقاشی ترس از خانواده گرفتم.

گفتم: محمد حسین اگه شما به جای بابا باشی بچه شیطونی کنه چجور تنبیهش میکنی؟

کمی فکر کرد و گفت: تو کمد دیواری زندانی‌اش میکنم.

بعد پدر مادر آمدند و بحث تنبیه شد؛ به آن­ها گفتم شما بچه را در کمد دیواری زندانی می­‌کنید؟ خندیدند و گفتند چون در منزل ما اتاق نداریم و قبلا شنیده بودیم یکی از تکنیک های تنبیه اتاق تنهایی است، گفتیم اتاق نداریم پس بچه را در داخل کمد تنها بگذاریم تا تربیت شود.

مهم ترین چالشی که خانواده­‌ها برای تربیت فرزندان به شما مراجعه می­‌کنند، در چه زمینه­‌ای است و علت آن ­را چه می­‌دانید؟

در عصر فعلی بیشتر کودکان لوس شده اند؛ یعنی خودکنترلی پایینی دارند. نمی توانند خواسته خود را به تأخیر بیاندازند.

عمده این مشکل هم به خاطر روشی تربیتی والدین است که سهل­‌گیرانه شده و نه مقتدرانه. در سن 3تا6 سالگی دیگر خودکنترلی باید شکل گرفته باشد و باید از 3 سالگی هرسال این خود کنترلی بیشتر شود؛ زیرا کودک در سن 7 سالگی باید وارد مرحله غلامی یا همان اطاعت­5‌پذیری شود­؛ اما امروزه شاهد این امر نیستیم و این مدل تربیت نادرست است.

یک جمله یا یک پیام ویژه از کتاب که مورد علاقه خودتان هست؟

بدترین پدر و مادرها کسانی هستند که نیکی را از حد بگذرانند.

اثر جدیدی در دست تألیف یا چاپ دارید؟

کتاب «از تولد تا 3 سالگی؛ نیازها، ویژگی­‌ها و مشکلات» که ان‌شاءالله تا پایان سال به چاپ خواهید رسید.

گفتنی است شما می توانید از طریق تماس تلفنی با مرکز مشاوره مأوا یا خرید اینترنتی کتاب «تنبیه آری یا خیر؟» را تهیه فرمایید.

برای خرید اینترنتی روی این لینک کلیک کنید